Daar waar de overheid tekortschiet of te weinig rekening houdt met burgers schieten maatschappelijke initiatieven uit de grond. Burgers delen auto’s, richten een coöperatie op om elkaar van duurzame energie te voorzien, delen grond voor biologische landbouw, organiseren betaalbare huisvesting en vangen samen vluchtelingen op. Filmmaker Ben De Raes bezocht deze positieve alternatieven in de onderstroom van de samenleving. Een 12-delige filmreeks ‘Changez!’ is het resultaat.

Aan de slag, daar waar je bent
De initiatiefnemers raakten geïnspireerd door de insteek, en vooral de positieve noot, achter Franse documentaire Demain uit 2016. Twee filmmakers trekken daarin de planeet rond op zoek naar mensen die concrete oplossingen vonden voor problemen die de wereld teisteren. De drijfveer van de mensen achter al die kleine initiatieven: ‘we steken de handen uit de mouwen in de eigen woonplaats’.

Duizenden initiatieven
Een jaar lang reisde filmmaker Ben De Raes door België, in samenwerking met MO*, een magazine voor onafhankelijke journalistiek en burgerinitiatief Hart Boven Hard, op zoek naar positieve alternatieven waar burgers maatschappelijke problemen oppakken die de overheid laat liggen. Van de duizneden initiatieven  sprak hij met ruim vijftig burgers, actiegroepen en experts die alternatieven hebben uitgevoerd om bijvoorbeeld files op te lossen, de woningmarkt voor iedereen betaalbaar te maken, racisme tegen te gaan, vluchtelingen onderdak te bieden, duurzame energie te bieden en een klimaatcrisis te voorkomen. Op nationaal niveau kunnen de initiatieven nooit al deze problemen compleet oplossen, maar op lokaal niveau maken ze daar het verschil waar de overheid dat niet doet.

Maatschappelijke kanteling
Al deze initiatieven wijzen op maatschappelijke kanteling, die weliswaar voor velen onzichtbaar is, maar die op lokaal niveau de verhoudingen tussen overheid en burgers op zijn kop zet. De 12-delige filmreeks Changez! is het resultaat van zijn reis. Elk deel belicht één thema en toont in ongeveer 10 tot 14 minuten de burgerinitiatieven die op dat gebied voor een positief alternatief zorgen. Changez! maakt de maatschappelijke kanteling voor het eerst concreet zichtbaar.

Uiteenlopende terreinen
Wat De Raes is opgevallen tijdens zijn reis, over de toekomstkansen van deze positieve alternatieven, is ten eerste de diversiteit van de initiatieven. Ze strekken zich uit over talloze aspecten van het (maatschappelijk) leven. Sommige initiatieven hebben als doel om zich in de toekomst op te heffen, omdat door hun inspanningen het probleem op den duur zal verdwijnen, zoals een armoedevereniging die hoopt dat de ongelijkheid tussen rijken en armen enogszins zal verdwijnen. Een organisatie als Ecopower daarentegen, die duurzame energie opwekt en zonder winstoogmerk distribueert, heeft volgens De Raes door professionalisering en 50.000 leden een grote toekomstkans om als coöperatief model op de energiemarkt als een belangrijke speler mee te spelen.

Steunen met middelen
Iets anders dat hem opviel is dat veel initiatieven momenteel worden bekostigd door de burgers zelf. Maar eigenlijk zijn hun werkzaamheden het terrein van de overheid. Burgers vullen een gat daar waar ze vinden dat de overheid niet genoeg middelen vrijmaakt. De overheid kan ervoor kiezen om partner te worden van de burgerinitiatieven en middelen bieden, zoals grond voor duurzame landbouw, een gebouw voor vluchtelingen of subsidie voor  jongerenwerk. Initiatieven die te maken hebben met betaalbaar wonen en coöperatieve banken, projecten waar winst niet op de eerste plaats komt, hebben weliswaar een positieve impact op de mensen die er daadwerkelijk mee geholpen zijn, maar op landelijk niveau is hun impact klein.

Of overnemen
En de overheid kan ideeën en initiatieven overnemen en  incorporeren in hun eigen beleid. Gemeenten kunnen ook een lokaal coöperatief energiebedrijf starten. Veel burgerinitiatieven zijn daar niet op tegen. Ze gaan er niet van uit dat ze het beter doen dan de overheid Ze willen tijd en energie steken in wat zij maatschappelijk waardevol vinden. Met hun initiatief hopen ze dikwijls dat de overheid tijd en middelen wil besteden aan datgene wat zij van belang achten. Ze vertrekken vanuit de sociale gedachte dat ze niet alleen iets voor zichzelf moeten doen, alleen hun eigen leven comfortabel moeten maken, maar ook dat van anderen. Dat wat de overheid eigenlijk ook zou moeten doen.

Interessant business model
Duurzame voeding, mobiliteit en duurzame energie zijn de drie thema’s die door politici snel opgepakt worden. Daar is een verkoopmodel aan verbonden dat interessant is voor politici, volgens De Raes. Daardoor hebben initiatieven binnen deze drie thema’s een grotere impact. De meest zichtbare impact geldt voor het burgerinitiatief Ringland, die streeft naar verbetering van de mobiliteit en leefbaarheid van de stad Antwerpen.

Politici aanspreken
De makers van Changez! touren tot 9 oktober door het land met Café Changez! een programma waarmee ze de lokale politici dwingen om kleur te bekennen rond telkens drie thema’s over de duurzame toekomst van hun stad. In hoeverre geloven de politieke partijen eigenlijk in maatschappelijke transitie? Volgens De Raes heeft iedere politieke partij heeft zijn mond vol van ‘participatie’ en ‘burgers bij het beleid willen betrekken’. Maar hoe ze dat willen doen blijft onduidelijk.

Nieuw voor de politiek
Politici zijn niet gewend om voort te bouwen op datgene wat uit de samenleving voortkomt. Ze zien wel dat de burgerinitiatieven werken, maar willen de aanpak binnen hun eigen denkkader krijgen. Politici  vervallen snel in een partijpolitiek spel in plaats van samen te werken met de verschillende burgerinitiatieven. Soms werkt de politiek de initiatieven zelfs tegen. Zo wordt volgens De Raes de opvang van vluchtelingen door de nationale politiek tegengewerkt. Terwijl zij burgers die proberen iets willen bereiken, zouden moeten steunen.

Brede beweging
Met Changez! hopen De Raes, MO* en Hart Boven Hard vooral dat burgers zien dat er heel veel mensen zijn een deel van hun vrije tijd te investeren in een betere maatschappij. In totaal doen er meer dan 1 miljoen mensen in België vrijwilligerswerk. Daaruit kan je opmaken dat mensen zeker geen desinteresse hebben in politiek, maar dat ze liefst concreet iets aanpakken. Ze worden enthousiast als ze ontdekken dat ze impact hebben op hun omgeving en willen dat de politiek daaraan meewerkt. Burgers starten niet een coöperatie om winst te maken, maar om veel mensen te kunnen laten genieten van de diensten die ze aanbieden. En dat is de maatschappelijke kanteling die de filmmaker zichtbaar wil maken.