Marktwerking in de publieke sector is een doodlopende weg die van binnenuit schade toebrengt aan de democratische orde. De overheid zien als een bedrijf, met producten en klanten, kosten en opbrengsten, de bv Nederland, betekent uiteindelijk het failliet van de democratische rechtsorde. Dat is de ongezouten mening van Herman Tjeenk Willink, oud-voorzitter van de Eerste Kamer, oud-vicepresident van de Raad van State en informateur van het huidige kabinet.
Cruciale verbindingen
Toen de verzuiling in Nederland uiteen viel waren velen daar blij en opgelucht over. Pas veel later werd zichtbaar dat met de verzuiling, ook allerlei organische verbindingen wegvielen. Niet alleen binnen de verzuilde maatschappelijke instituties, maar ook tussen die instituties en tussen de overheid en tussen burgers en de overheid. Door die verbindingen was iedere groep verzekerd van zijn plek en aandeel in samenleving, bestuur en politiek.
Zakelijke verhoudingen
Wat ervoor in de plaats kwam ziin zakelijke verbindingen, informele verbindingen en marktafspraken. De publieke sector is een bedrijf geworden, geleid door economen en bedrijfskundigen. De overheid stelt zich op als een bestuurder op afstand, op hoge posities worden geen vakmensen maar manager neergezet. Ook democratie wordt begrepen binnen deze nieuwe verhoudingen. Bij de verkiezingen telt men de stemmen, de partij die wint krijgt het voor het zeggen. De macht van het getal regeert: als de spreadsheet maar klopt.
Diversiteit vraagt om verbindingen
Volgens Tjeenk Willink is dat een minimalistische opvatting van wat democratie nu precies is. De demoratische rechtsorde is geen staatkundig organisatiemodel, maar een normatief concept. Het gaat niet om zakelijke transacties, maar om fundamentele beginselen en waarden zoals tolerantie, rechtvaardigheid, goede trouw, redelijkheid, mensenrechten. In een vrije samenleving die veel diversiteit en veelkleurigheid wordt gekenmerkt, waar vele geluiden en tegengeluiden hoorbaar zijn, is de behoefte aan verbinding groot. Democratie is de verbindingsschakel om op vreemdzame wijze met elkaar samen te leven. En dus moet de democratische rechtsorde ‘insluiten’, niet uitsluiten.
Democratie verwaarloosd
Een democratische rechtsorde moet steeds opnieuw vorm krijgen en mee ontwikkelen. Het denken over de vraag wat de overheid zou moeten doen om die rechtsorde telkens opnieuw vorm te geven is volgens Tjeenk Willink op de achtergrond geraakt. De vraag wat de overheid zou moeten afstoten krijgt de meeste aandacht. Daarmee verwaarloost de overheid de democratie. in zijn boek Groter denken, kleiner doen vraagt hij zich af of de democratische rechtsorde nog wel overeind kan blijven als het politiek-inhoudelijke debat over grote vraagstukken niet meer wordt gevoerd? Als een land besturen gelijk komt te staan met managen en regelen en democraties instituties slechts worden beoordeeld op kosten en baten?
Stem laten horen
Hoewel de overheid volgens Tjeenk Willink veel werk te doen heeft, zouden ook burgers tegenwicht moeten bieden tegen de sluipende uitholling van de democratie, door onze stem te verheffen en positie te kiezen. Zoals rechters doen, en huisartsen (Het Roer Moet Om), docenten, en vele andere professionals. Vernieuwing van de democratsche rechtsorde komt niet van de politici, die zijn teveel ondergedompeld in de minimalistische opvatting van democratie. Het zijn de professionals die die rol op zich zouden moeten nemen.
Fundamentele vragen blijven stellen
Dat kunnen ze doen door in verzet te komen tegen alle regels en modellen die hun professionaliteit schaden. Ook in het klein, in de eigen werksituatie. Door opnieuw fundamentele vragen te stellen: Wat houdt mijn professionaliteit in? Wat is mijn functie? Wat betekent het om dokter te zijn, of rechter? Wat is de waarde van bureaucratie? De oordelen van burgers, uitvoerders en professionals en het publieke debat daarover vormen een noodzakelijke aanvulling op de toedeling van waarden door ministers en volksvertegenwoordigers. En ze bieden tegenwicht tegen de logica, taal en belangen van een regelende overheid.
Herman Tjeenk Willink Groter denken, kleiner doen
Uitgeverij Prometheus, 2018
Geef een reactie