Conlon Construction, een aannemersbedrijf in het Engelse stadje Preston, bouwde al een halve eeuw scholen, universiteiten en ziekenhuizen toen het in 2011 aan de rand van een faillissement belandde. De financiële crisis van 2008 en de bezuinigingen vanuit de Britse overheid kwamen hard aan. In drie jaar tijd werd het stadsbudget van Preston gehalveerd. Een private investering voor een nieuw winkelcentrum van ruim 800 miljoen euro die al twaalf jaar was voorbereid, werd eind 2011 op het laatste moment afgeblazen. Preston was een van de zwaarst getroffen steden, in een regio waar al jaren lang fabrieken de deuren hadden moeten sluiten.

Het Preston Model
Toen de investering voor het nieuwe winkelcentrum in 2011 werd teruggetrokken, reageerden de inwoners van Preston niet zoals gewoonlijk: wachten tot zich een ander investeringsproject van buitenaf zou aandienen. In plaats daarvan begonnen ze ideeën te ontwikkelen die later zouden uitmonden in het ‘Preston Model‘. Cruciaal voor de ontwikkeling van dat model is creatief nadenken en innovatie. Net als mensen hebben instituties ingesleten patronen waar we weinig bij stilstaan. Een crisis kan dwingen tot het doorbreken van routineuze processen en het ter discussie stellen van onbevraagde veronderstellingen.
Er was weinig geld in Preston. Maar er was wel een verlangen om nieuwe mogelijkheden en ideeën te ontwikkelen. In de loop der jaren waren er al veel herstelprogramma’s geweest, die  allemaal op niets waren uitgelopen. Mensen werden er niet enthousiast van omdat die programma’s niet appelleerden aan de creativiteit van de inwoners. Als mensen creatief mogen meedenken, ontstaat er meer commitment en meer betrokkenheid.

Geld voor de lokale economie
De twee pijlers van het Preston Model zijn: geld vasthouden in de lokale economie en het alternatieve economische systeem van coöperativisme. Om te beginnen wilde het stadsbestuur wilde meer geld vasthouden in de lokale economie. En dus vroegen ze de bestuurders de lokale universiteit, het ziekenhuis en de politie om hun inkoop- en aanbestedingsbeleid socialer en duurzamer te maken. Deze instellingen in Preston hebben een gezamenlijk jaarbudget van ruim twee miljard euro. Als slechts een fractie daarvan lokaal besteed zou worden, zou dat een enorme opleving betekenen voor de lokale economie en mogelijk zelfs leiden tot nieuwe banen. Gewoonlijk blijfts slechts 40 procent in de lokale economie, in Preston is dat nu, dankzij het beleid van het stadsbestuur, 63 procent

Grote bedrijven sluizen geld weg
Conlon Construction is een van de bedrijven die de vruchten plukt van het lokale aanbestedingsbeleid. Het bedrijf werkt  uit principe altijd met lokale onderaannemers en werknemers, omdat dat minder reistijd en dus minder CO2-uitstoot van en naar bouwlocaties kost. Grote, beursgenoteerde bouw- en vastgoedbedrijven als de Kier Group proberen vaak, om hun marktaandeel te vergroten, op de nationale aanbestedingsmarkt contracten te krijgen zonder winst of zelfs met verlies. Deze bedrijven kunnen goedkoper offreren en zijn om die reden aantrekkelijk voor een stadsbestuur. Op de lange termijn is het effect echter averechts: het geld verlaat de regio en wordt, geholpen door fiscale regelingen, weggesluisd naar belastingparadijzen. Bovendien worden lokale onderaannemers en leveranciers uitgeknepen door de grote bedrijven.

Lof en kritiek
In 2018 riep het accountantsbureau PricewaterhouseCoopers uit tot een van de snelst verbeterde en aantrekkelijkste steden in het Verenigd Koninkrijk. Het Preston Model wordt inmiddels gekopieerd door veel andere steden. Toch kwam er ook kritiek op het model. Het zou protectionistisch zijn en in strijd met concurrentiewetgeving van de Wereld Handelsorganisatie (WHO) en de Europese Unie. Maar de voormalige burgemeester van Preston ziet het liever als een poging tot het creëren van een level playing field. Volgens het EU-beleid moeten er gelijke kansen zijn om mee te dingen naar een aanbesteding. Maar de criteria zijn de afgelopen decennia eenzijdig geïnterpreteerd vanuit het financiële aspect, waardoor feitelijk grote corporaties meer voordelen hebben ten nadele van lokale ondernemingen. In het Preston Model is bij aanbestedingen de nadruk verschoven van financieel naar maatschappelijk, sociaal en duurzaam.

Alternatieve lokale economie
Naast het behouden van geld voor de lokale economie omvat het Preston Model ook een alternatieve lokale economie. In een groot gebouw dat voorheen dienst deed als kantoor van de provincieraad van Lancashire, is nu het People’s Production Lab (PPL) gehuisvest. In de voormalige kantoortuin zitten nu onder meer een houtbewerkingsplaats, een gereedschapsbibliotheek, co-working spaces, een geluidsstudio, een green room voor video-opnames, een zeefdrukstudio en een hackruimte met 3D-printers. Op de binnenplaats, voorheen een parkeerplaats, is maandelijks een veganistische markt. In het People’s Production Lab geven kunstenaars, hackers, ondernemers en buurtbewoners de toekomst van Preston vorm. Het is een culturele broedplaats waar ruimte is om een alternatieve, lokale economie en maatschappij te verbeelden én creëren. Het gaat om het benutten van het latente activisme dat in iedereen aanwezig is. Zo kan het Preston Model de manier van samenwerken herdefiniëren en het idee van democratie transformeren

Coöperaties
De nieuwe coöperatieve onderwijsinstelling, Co-operative Education Centre, zal binnenkort ook haar intrek nemen in het PPL. Het idee hiervoor is geïnspireerd op de Spaanse Mondragón, dat bestaant uit honderden coöperaties met ruim tachtigduizend werknemer-leden en een omzet van twaalf miljard euro per jaar. Mondragón begon in 1943 met een technische school. De studenten van deze school richtten in 1956 de eerste coöperatieve fabriek op. De federatie Mondragón heeft altijd benadrukt dat onderwijs het eerste en belangrijkste onderdeel van de coöperatieve missie is.

Binnenkort gaan de eerste coöperatieve startups in het People’s Production Lab van start. In een coöperatie zijn er geen externe aandeelhouders of eigenaren die de bedrijfsvoering bepalen. De werknemers van het bedrijf zijn de eigenaren, ze zijn werknemer en werkgever ineen. Werknemer-leden krijgen in een coöperatie net als in een politieke democratie stemrecht in de organisatie, niet op basis van de hoeveelheid aandelen die ze bezitten, maar op het principe van ‘een persoon, een stem’.

Niet-kapitalistisch bedrijf
In een coöperatie vallen arbeid en kapitaal samen in plaats van de tegenstelling die ze vormen in een kapitalistisch bedrijf. Zo vermijdt Preston de perverse prikkels van het aandeelhouderskapitalisme dat tot een focus op financiele resultaten en kortetermijnwinst leidt. In een cooperatie krijgen maatschappelijke factoren meer gewicht in strategische beslissingen en de bedrijfsvoering. Het coöperativisme kan ook de lokale democratie  herstellen. Volgens econoom Richard Wolff vloeit de zwakte van bestaande politieke democratieën voort uit het gebrek aan economische democratie. Kapitalisme is volgens hem tegenstrijdig aan het concept van democratie.

Coöperaties zijn weerbaarder
Onderzoek laat zien dat coöperatieve ondernemingen  socialer, duurzamer, rechtvaardiger en productiever zijn, dat ze crises beter doorstaan en dat hun werknemers gelukkiger en gezonder zijn. Coöperaties zijn veerkrachtiger in economisch moeilijker tijden dan conventionele ondernemingen. Zo heeft de Mondragón-federatie tijdens en na de financiële crash van 2008 bijna niemand van de ruim tachtigduizend werknemer-leden hoeven ontslaan. Werknemers werden van coöperaties waar het slecht ging, met eigen instemming, overgeplaatst naar coöperaties waar het beter ging.

Samenwerking
Een belangrijk principe van coöperatieve bedrijven zoals Mondargón is de samenwerking tussen coöperaties en onderwijs en training. Het gaat er niet om zoveel mogelijk coöperatieve ondernemingen te starten, maar dat ze samenwerken. Het Preston Model impliceert een volledige transformatie van de samenleving. Op termijn wil Preston dat de meerderheid van de banen coöperatief is. Nu is de stad nog afhankelijk van tijdelijke externe beurzen als die van Open Society Foundations, maar uiteindelijk moet de financiering lopen via een nog op te richten coöperatieve bank. Het startkapitaal van de bank moet van de lokale instellingen komen. Hiermee zal de coöperatieve bank, de eerste coöperatieve bank van het Verenigd  Koninkrijk, uiteindelijk voor bijna een half miljard aan leningen gaan verstrekken aan lokale, bij voorkeur coöperatieve, ondernemingen.

Nieuwe vitaliteit
Er is sinds de financiële crisis van 2008 veel veranderd in Preston. Er is hernieuwde  energie, en er heerst een creatieve en betrokken sfeer in de stad. De belangrijkste winkelstraat is tot voetgangersgebied gemaakt, er zijn bomen geplant, en er is veel geïnvesteerd in cultuur en in het nachtleven. Nieuwe restaurants en cafés met speciaalbier hebben hun deuren geopend. In de onlangs door Conlon Construction gerenoveerde markthal verkopen lokale producenten  in verschillende marktstandjes hun delicatessen. Direct ernaast wordt een bioscopencomplex van elf zalen gebouwd.

Eigenaarschap van werknemers in de economie
Met de crash van het financiële systeem zijn de structurele tekortkomingen van het kapitalisme duidelijk aan het licht gekomen. De fundamentele instabiliteit en de verwoestende werking van het kapitalisme op mens, milieu en democratie zijn evidenter voor steeds meer mensen, aldus Matthew Brown, de voormalige burgemeester van Preston. Als reactie op de diepgaande bezuinigingen en de deregulering, privatisering en financialisering van de economie willen mensen iets fundamenteel anders.
We zijn geconditioneerd om op een bepaalde manier te denken. In Preston probeert het stadsbestuur te laten zien dat er betere alternatieven zijn. Met burgers na te denken over vragen als: wie heeft het voor het zeggen in de economie? Matthew Brown: ‘De macht moet niet bij bedrijven liggen, maar ook niet bij de staat. Werknemers moeten eigenaarschap krijgen in de economie. Ik denk dat we de komende dertig jaar geleidelijk zullen overgaan op een ander economisch model om het kapitalisme te overstijgen, meer decentraal te zijn, meer democratie in onze economie te brengen. Met het Preston Model krijgen mensen weer controle over hun eigen lot.’

Bron: artikel van Sjors Roeters in Vrij Nederland, 18 maart 2020