De tijden veranderen. We bevinden ons in een transformatie van een neoliberaal economisch paradigma naar een meer holistisch en inclusief paradigma. Zoals Brexit en de verkiezingsstrijd in Amerika laten zien laait de strijd tussen oude en nieuwe waarden op. Degenen die hun positie bedreigd zien, die boze witte middenklasse mannen en vrouwen, komen in opstand. Jarenlang hebben ze handenwringend toegezien hoe mensen die anders zijn dan zij (vrouwen, zwarten, homo’s, moslims), meer rechten kregen. In de steden vindt vernieuwing plaats, daar ontstaat een nieuwe ethische en culturele samenstelling van ons land. De traditionele manier van leven verdwijnt, niet door toedoen van de mensen die zij er de schuld van geven, maar doordat de wereld onomkeerbaar evolueert: industriële banen komen nooit meer terug en de wereldwijde migrantenstroom is niet te stoppen.
De boze middenklasse
Die toename van mensen die anders zijn en een andere leefwijze hebben, ervaren ze als een bedreiging voor hun privileges. De rechten waarvan ze dachten dat die hen exclusief toebehoorden moeten worden gedeeld met anderen. De boze burgers voelen zich niet gehoord, menen dat hun traditionele waarden worden afgepakt en zijn daar rancuneus over. Ze hebben het gevoel dat de culturele elite op hen en hun waarden neerkijkt. Ze voelen zich niet meer thuis in eigen land en hunkeren naar de geborgenheid van een gemeenschappelijke verband in een individualistische samenleving.
Verlangen naar gemeenschap
In zekere zin vertoont de verongelijkte witte middenklasse overeenkomsten met dat wat ik in mijn boek de ‘onderstroom’ in Nederland noem: de burgerinitiatieven, de zorg- en energiecoöperaties, de sociaal ondernemers, de kennisnetwerken, de talloze bedrijfjes in de deeleconomie en de alternatieve organisaties. Beide groepen hebben het gehad met de oude politiek, met de uitwassen van het neoliberalisme, met de toenemende kloof tussen rijk en arm en met de ondoorzichtige besluitvorming aan een smalle top. Beide groepen verlangen naar gemeenschap en een eerlijker verdeling van het geld.
Anderen kwetsen of vertrouwen?
Maar er is ook een groot verschil. Waar de boze witte middenklasse haar woede afreageert op zwarte mensen, moslims, Latino’s, vrouwen en homo’s en transgenders, kiest de onderstroom voor een nieuw soort economie waar rechtvaardigheid, eerlijke handel, gelijkwaardigheid, gezamenlijkheid en zingeving kernwaarden zijn . Waar de boze witte middenklasse zich kwetsend, racistisch en seksistisch uitlaat naar anderen, bouwen mensen in de onderstroom – relatief onzichtbaar – vanuit andere waarden aan een nieuwe wereld: gezamenlijkheid, co-creatie, delen, uitgaan van vertrouwen.
Gewoon beginnen
Ook deze mensen zijn gefrustreerd en kwaad over verlies van banen (daar waar ze het hardst nodig zijn), idiote regels en managers die gigantische bonussen opstrijken. Maar velen hebben hun woede omgezet in constructieve stappen die laten zien dat het werkelijk anders kan. Ze zijn niet behoudend zoals de gevestigde politiek, en ze willen niet terug naar vroeger, zoals de verongelijkten en haatzaaiers, maar bewegen zich vooruit naar een nieuwe toekomst. Ze maken zich niet afhankelijk van een sterke leider, maar beginnen gewoon in hun eigen buurt, op hun eigen werk.
Bouwen aan een nieuwe wereld
De strijd tussen oude en nieuwe waarden hoort bij de transformatie die onze samenleving doormaakt en zal nog wel even duren. Het domste wat we kunnen doen is ten strijde trekken tegen de oude waarden. Ook de nieuwe waarden uitdragen heeft weinig zin, dat roept slechts tegenkracht op. Liever gaan we door met bouwen aan een wereld die is gebaseerd op andere waarden. Een woongemeenschap van studenten met vluchtelingen, een gemeenschappelijke moestuin in de wijk, een winkel met lokale producten, een coöperatie van burgers die elkaar onderling zorg bieden, een gemeenteraad die burgers laat meebeslissen over budgetten.
Deze tijd vraagt om compassie
Hoe vaker we laten zien dat het anders kan, hoe meer het collectieve denken verandert. Mentale modellen veranderen niet van de ene op de andere dag en het kost tijd en moeite om afscheid te nemen van oude waarden en privileges. Deze tijd vraagt om compassie met mensen die zich bedreigd voelen en hun verlies moeten nemen. Met aandacht luisteren, presencing, zoals Scharmer dat noemt, wegen zoeken om meer samen op te trekken en meer begrip te hebben voor ieders belevingswereld.
Niet persoonlijk nemen en doorgaan met bouwen
Tegelijkertijd vraagt het van ons om niet in de valkuil van schuldgevoelens trappen. De woede van boze burgers tegen een culturele elite is niet persoonlijk. Natuurlijk is het een enorme uitdaging om de diepe angst voor verandering die boze burgers projecteren op anderen, niet persoonlijk te nemen. Dat vraagt, naast compassie, wilskracht en discipline. Het maakt de weg vrij om te bouwen aan een samenleving waarin iedereen meetelt, waarin iedereen kan meebeslissen en waarin iedereen dan ook mede verantwoordelijkheid draagt.
De onderstroom
Beste Lenette.
Als ik jouw lees dan word ik vrolijk, rustig én raak ik bezield. Jij geeft iedere keer weer woorden aan wat ik wel voel, soms niet snap en vooral zelf niet onder woorden kan brengen. Ik heb deze bijdrage naar de vakmensen van MijnFort en de Meestert! communities gestuurd. Jij geeft woorden aan wat wij doen. Met weinigen en met steeds meer. Fijne feestdagen!