Belastingparadijzen voor het onduiken en ontwijken van belasting en voor het verbergen van vermogen, bestaan al decennia. De elf miljoen documenten over ruim tweehonderdduizend brievenbusmaatschappijen die het Panamese adviesbureau Mossack Fonseca de afgelopen deceenia bediende, de zogenaamde Panama Papers, maken alleen maar de transacties openbaar die al jaren in het geheim plaatsvinden.

Miljarden gederfde belastinginkomsten 
Het is bovendien het topje van de ijsberg. Niet alleen de superrijken van deze wereld weten omvangrijke sommen geld buiten de belasting te houden, internationale bedrijven verdienen miljarden door handig belasting te ontwijken. Volgens de Franse econoom Gabriel Zucman is 8% van het mondiale particuliere vermogen gestald in belastingparadijzen. Hij schat de hierdoor misgelopen belastinginkomsten op 190 miljard dollar per jaar. De gederfde belastingsinkomsten door ontwijking van multinationals schat hij wereldwijd op jaarlijks 400 tot 500 miljard dollar. Een austerity politiek zou volstrekt onnodig zijn als bedrijven en vermogende particulieren eenvoudig hun belasting zouden betalen.

Iedereen is verontwaardigd over deze praktijken van financiele dienstverleners en hun klanten. Moeten de sterkste schouders niet juist de zwaarste lasten dragen? Maar, roepen alle mensen die met name worden genoemd in de Panama Papers, het is allemaal legaal. Het mag volgens de wet. Wat is er dan eigenlijk te doen tegen belastingparadijzen?

Openheid
De aantrekkingskracht van belastingparadijzen is gebaseerd op geheimhouding. Als bedrijven worden verplicht om in hun jaarverslagen transacties per land uit te splitsen wordt het zichtbaar wat zij doen. Bedrijvenregisters moeten digitaal doorzoekbaar worden en de namen van aandeelhoduers moeten in een (openbaar) register worden bijgehouden. Als alle landen onderling gegevens uitwisselen over bedrijven, vermogens en aandeelhouders, zijn belastingontwijking en -ontduiking een stuk lastiger. Vanuit de OESO zijn al enkele stappen ondernomen om de transparantie van geldstromen te vergroten, maar belangen weerhouden veel landen ervan zich te verbinden aan deze maatregelen.

Tegelijkertijd
Klokkenluiders en journalisten die missatnden in bedrijven aan de kaak stellen, lopen een groot risico. En op 14 april stemde het Europees Parlement in met een nieuwe EU-richtlijn die bedrijven (nog meer) moet beschermen tegen het lekken van handelsgeheimen. Antoine Deltour en Edouard Perrin zijn de klokkenluiders die in 2014 bewijzen publiceerden van massale belastingontduiking door bedrijven en rijke particulieren via Luxemburgse banken. Zij worden daar nu gerechtelijk voor vervolgd wegens ‘schending van financiele geheime informatie’. Met de nieuwe EU-richtlijn is niet alleen het openbaar maken van dit soort gegevens strafbaar, maar zelfs het bezit ervan.

Betalen waar je verdient
Belasting heffen waar de economische activiteit plaatsvindt. Nu kunnen bedrijven naar believen hun zaken onderbrengen in een land met een gunstig belastingklimaat. De Europese Commissie komt binnenkort met maatregelen voor multinationals, die per land moeten rapporteren hoeveel kosten ze maken, hoeveel winst ze behalen en hoeveel belasting ze betalen. Dat moet voorkomen dat bedrijven hun totale winst laten vallen in het land met de laagste belastingdruk.

Uniforme tarieven
Een wereldwijd belastingtarief zou nog mooier zijn. Als alle landen dezelfde belastingtarieven zouden hanteren is er geen prikkel meer voor bedrijven om te zoeken naar het gunstigste belastingklimaat. Helaas is de trend dat landen hun belastingtarief in een wereldwijde concurrentie om de aantrekkelijkeste investeerders alsmaar verlagen. In de jaren ’80 bedroegen  de tarieven voor winstbelasting zo’n 45%, in 2016 is dat ongeveer de helft.

Belangen
Een wereldwijd uniform belastingtarief is uiteraard een lastige opgave, omdat het aan de soevereiniteit van landen komt en de belangen van belastingparadijzen schaadt. Een gunstig belastingtarief schept, zo hopen beleidsmakers, een goed vestigingsklimaat voor bedrijven. Niet voor niets houdt Nederland, bij monde van Dijsselbloem, Weekers en Wiebes, elke poging af om in Europees verband belastingontwijking door multinationals aan te pakken. In Nederland gaat jaarlijks niet minder dan 11 biljoen euro (een biljoen duizend miljard) aan instromend en uitstromend belastingontwijkend kapitaal door het land. Buitenlandse bedrijven genieten hier van een belastingtarief van gemiddeld 2%. En het Nederlandse bedrijfsleven draagt voor niet meer dan 10% bij aan de Nederlandse schatkist.

Strengere eisen aan intermediaire dienstverleners
Via wetgeving zouden strengere eisen gesteld kunnen worden aan intermediaire organisaties die constructies opzetten voor bedrijven. Zo zouden dit soort intermediairs beter moeten checken met welk doel een bedrijf is opgericht en wie de werkelijke begunstigden zijn. Organsiaties die bewust een oogje dicht knijpen en de bestaande regels minimaal toepassen, moeten vervolgd kunnen worden. Overheden kunnen harder optreden tegen intermediaire dienstverleners die anderen helpen belasting te ontduiken. Ook belastingontwijking kan strafbaar worden gesteld. Duitsland denkt momenteel na over een verbod op het gebruik van vennootschappen waarvan het eigendom onduidelijk is. Een dergelijk instrument kan veel breder worden toegepast, bijvoorbeeld bij aanbestedingen door de overheid of bij aankoop van vastgoed.

Druk opvoeren
Tenslotte kan de politieke druk worden opgevoerd tegen landen die bedrijven helpen om belasting te ontwijken of ontduiken. Deze landen verdienen veel geld aan de dubieuze financiele transacties. Sancties, beperkende maatregelen of dreiging daarmee kunnen daarom een goed instrument zijn. Plaatsing op een ‘grijze lijst’ van de OESO kan leiden tot sancties, zoals het opzeggen van een belastingverdrag. Ook individuele landen hanteren zulke lijsten. Frankrijk plaatste Panama op de zwarte lijst, waardoor het voor Franse bedrijven een stuk minder lucratief wordt om zaken te doen met dat land. De Europese Commissie heeft haastig haar fiscale verslagleggingseisen voor bedrijven aangescherpt. Wiebes kondigde aan de boete voor het verborgen houden van zwart vermogen flink te verhogen, van 60 naar 120% als de belastingplichtige het zelf meldt en 300% als deze tegen de lamp loopt.

Tot slot
Belastingontwijking is geen incident. De omvang van de Panama Papers laat dat zien, en zelfs dat vormt het topje van een veel grotere ijsberg. Belastingontwijking is een patroon, een structurele gewoonte van het financiele kapitalisme dat het Westen teistert, zelfs een industrie, een wealth defense industry, waar ondernemers doelbewust aan mee doen. De kloof tussen rijk en arm wordt sinds de jaren zeventig stelselmatig groter, de rijken zorgen goed voor zichzelf, ten koste van de minder vermogenden, die enerzijds belasting betalen en anders de dupe zijn van bezuinigingen door overheden die belastinginkomsten mislopen en daardoor in de problemen komen.

gestegen.Jeroen Smit illustreert dit met zijn onderzoek naar de omstandigheden waaronder personen en bedrijven ‘over de schreef gaan’. Hoogmoed en trots vervreemden de rijken en CEO’s van multinationals van de samenleving. Ze beschouwen zichzelf als integer, want ze blijven tenslotte binnen de wet. Dus denken ze niet meer na en hebben ze geen boodschap aan onvrede in de samenleving. Aandeelhouderswaarde is alles, wie niet jaagt wordt zelf prooi en dus doet iedereen er aan mee.

Zelf aan de slag
De maatregelen die ik in dit artikel benoem, met de vele kanttekeningen die erbij te maken zijn, kunnen wij niet nemen als individuele burgers. Wat kunnen wij wel doen? Ons informeren en ons verdiepen in de materie, zodat we weten wat er gebeurt. Lees bijvoorbeeld geregeld de websites van Follow theMoney of de Tax Justice Network. Je kunt er ook over praten met anderen, erover twitteren, er een blog aan wijden, het aan de orde stellen in je eigen organisatie.

Bronnen:
TackleTaxHavens
Volkskrant 9 april 2016
FollowtheMoney