Medio 2016, na haar aantreden als wethouder jeugd, zorg en welzijn, dacht Renate Richters dat alles gesmeerd volgens plan verliep. Kort daarvoor had de gemeente Eindhoven een ambitieuze transformatie van het sociale domein doorgevoerd. Lang voor de decentralisatie van taken vanuit de overheid had de gemeente besloten taken als welzijns- en maatschappelijk werk in eigen hand te nemen. Die activiteiten moesten veel meer uitgaan van de inwoners. Generalistische wijkteams moesten gaan meedenken in de taal van de mensen, niet in het  jargon van ambtenaren. Bovendien moest er meer zicht komen op wat deze activiteiten nu eigenlijk voor effect hadden.

Decentralisatie erbij
In twee wijken maakte de gemeente Eindhoven een begin met de transformatie van het sociale domein. Het hart van het sociale veld werd de nieuwe, losstaande stichting WIJeindhoven, waar tien wijkteams met elk ongeveer veertig generalisten eerstelijns ondersteuning boden aan buurtbewoners. Terwijl de gemeente in twee wijken experimenteerde met de nieuwe aanpak, kwamen er in 2015 nieuwe taken bij (uitbreiding Wmo, participatie en jeugdhulp) en moest ineens het geheel stadsbreed worden ingevoerd. De wethouder besloot dat alles wat de gemeente al had ingezet moest dienen als landingsbaan voor de verdere decentralisaties. De opgedane kennis zou worden ingezet om ook deze activiteiten op te pakken, nu stadsbreed.

Oplopende tekorten
De eerste maanden van het wethouderschap van Richters, die daarvoor jarenlang raadslid en fractievoorzitter was geweest van GroenLinks, verliepen dus voorspoedig. Maar eind 2016 bleek uit de financiële tussenrapportages dat er tekorten waren. Het ging om flinke bedragen, maar omdat daarvoor reserves waren aangelegd, was Richters in eerste instantie niet ongerust. Het probleem werd groter in het voorjaar van 2017. Elke maand kreeg de wethouder een rapport waaruit bleek dat er weer een paar miljoen was bijgekomen. Aan het eind van het jaar stond het tekort voor het Eindhovense sociale domein op 58 miljoen euro. Omdat de gemeente op andere terreinen wat meevallers had, kon dit tekort worden opgevangen, maar de beoogde transformatie van het sociaal domein dreigde de hele gemeente Eindhoven mee te slepen in een faillissement.

Te veel, te snel
De hoge ambities bleken averechts uit te pakken. Eindhoven wilde een te grote verandering te snel doorvoeren. De Stichting WIJeindhoven ging in één jaar van 150 naar 400 medewerkers, afkomstig van welzijns- en tweedelijns zorgorganisaties, de gemeente, maar ook sectoren buiten het sociaal domein. En alle taken die deze medewerkers op hun bordje kregen, moesten ook nog eens anders uitgevoerd worden dan voorheen. De generalisten konden door het vele werk vaak niet de hulp bieden die volgens hen nodig was, met als gevolg dat inwoners werden doorverwezen naar (relatief dure) tweedelijns (zorg)organisaties. Dus terwijl de visie was gebaseerd op een generalistische eerstelijnsorganisatie die zoveel mogelijk zou normaliseren, kwamen veel inwoners juist terecht bij tweedelijnsorganisaties.

Strakke teugels
In 2018 trad een nieuwe brede coalitie van VVD, CDA, PvdA en GroenLinks aan. Deze coalitie was eensgezind: stevig ingrijpen, zonder dat de oorspronkelijke visie en stichting WIJeindhoven overboord wordt weggegooid. Er kwamen budgetplafonds, het aantal zorgaanbieders werd teruggebracht en WIJeindhoven kreeg een minimum aantal inwoners dat ze moest bedienen.
Deze eisen brachten de financiële rust terug. In 2019 was er zelfs een klein overschot op het sociale domein. Nadat alle energie en aandacht de eerste jaren intern waren gericht, is dat in 2019 voorzichtig veranderd. De gemeente Eindhoven is van plan intensieve samenwerking aan te gaan met andere partijen. De trends en ontwikkelingen die Eindhoven in de nabije toekomst zullen raken zijn in kaart gebracht: vergrijzing, oplopende zorgkosten, trek naar de stad, groeiende diversiteit van de bevolking, toename van hoogbetaalde en laagbetaalde banen en afname van het ‘midden’ en een groeiende ongelijkheid. Deze cijfermatige toekomstvisie vormde het startpunt voor gesprek met alle partijen over verdere transformatie van het sociale domein.

Lonkend voorbeeld
Brainport Eindhoven, een samenwerkingsverband van bedrijven, overheden en onderwijsinstellingen op het gebied van high tech en maakindustrie, dient daarbij als inspirerend voorbeeld. Brainport ontstond nadat in de jaren ‘90 Philips reorganiseerde, truckbouwer DAF en andere industriële bedrijven failliet gingen, en talloze mensen in Eindhoven en omgeving hun baan verloren. Brainport zette de regio op de kaart en creëerde een nieuwe economische toekomst.
Iets soortgelijks beoogt de gemeente voor het sociale domein. De gemeente gaat graag het verbond aan met voor de hand liggende partijen als maatschappelijke basisinstellingen en tweedelijnszorgorganisaties, maar ook met inwoners, kennisinstellingen, bedrijven en bijvoorbeeld designers. Samenwerken met andere partijen is een voorwaarde voor sociale innovatie. De gemeente kan het niet alleen.

Samen met bedrijven
Een uitdaging is om het bedrijfsleven te betrekken bij lokale maatschappelijke opgaven. Door de economische groei staan verschillende bedrijven ervoor open om een maatschappelijke rol op zich te nemen. Ze voelen zich verantwoordelijk voor vraagstukken als armoede en schulden. De bedrijven hebben natuurlijk ook een belang. Voor een aantrekkelijk economisch klimaat is een goed functionerende sociale omgeving nodig. Wie expats wil aantrekken, heeft goede scholen nodig, goede zorg, leefbare buurten.
Samen met deze bedrijven zoekt de gemeente naar de wijze waarop ze zich kunnen inzetten. Een belangrijk samenewerkingsverband is Impact 040, een in 2017 opgerichte vereniging van gemeente, maatschappelijke instellingen, de TU, en bedrijven als Rabobank, Philips, Van der Valk en consultants- en advocatenkantoren.

Designers
Behalve met bedrijven en kennisinstellingen als de Technische Universiteit en Fontys Hogescholen zoekt de gemeente het contact met designers, van oudsher sterk vertegenwoordigd in Eindhoven met de Design Academy Eindhoven en de TU/e met een afdeling industrial design. De gemeente werkt graag met hen samen, bijvoorbeeld bij het vormgeven van een buurt.Het gaat niet alleen om de inrichting van de openbare ruimte, maar ook om het ontwerpen van sociale processen: hoe breng je buurtbewoners met elkaar in contact? Designers denken op een andere manier, vliegen problemen anders aan. Vaak met minder vooroordelen dan gebruikelijk

Effecten inzichtelijk maken
De strakke teugels van de nieuwe coalitie, de verbeterde financiele situatie en de beginnende blik naar buiten en samenwerking met andere partijen lijken vruchten af te werpen. De volgende stap is werkelijk inzicht krijgen in het maatschappelijk resultaat van de bestedingen. Wat voor effect hebben de activiteiten in het sociaal domein? In samenwerking met het CBS heeft de gemeente Eindhoven een eigen datacentrum opgezet dat onderzoek doet naar gedrag en welvaren van de bevolking. Daaruit zijn allerlei conclusies te trekken, maar (nog) niet of bepaalde activiteiten een directe bijdrage leveren aan bijvoorbeeld afname van schulden, grotere sociale cohesie of een verbeterde leefbaarheid in een buurt.

Experimenten ondersteunen
De gemeente stuurt op outcome, op maatschappelijk resultaat. De vakinhoudelijke kennis ligt bij de professionals van WIJeindhoven of bij een tweedelijnsorganisatie als GGzE. Zij moeten de juiste aanpakken of methodieken kiezen en ontwikkelen. De taak van de gemeente is om hen ruimte te bieden om te experimenteren en leren. Zo heeft Wijeindhoven een eigen academy opgezet waar generalisten kunnen worden geschoold in vaardigheden en vakinhoudelijke kennis. Deels gebaseerd op experimenten in Veldhoven is in Eindhoven Buurt in Bloei tot stand gekomen, gericht op het optimaal benutten van talenten van inwoners en het versterken van de sociale basis. En de stichting heeft samen met Movisie en de gemeente Utrecht een nieuw gespreks- en monitoringsinstrument ontwikkeld: Wat Telt.

De grootste les voor de gemeente Eindhoven is een realistische transformatie van het sociale domein, waarbij de gemeente samenwerkt met alle partijen in de stad.