Verkorte versie van het artikel van Rebecca Solnit, gepubliceerd op De Correspondent op 2 juni 2017

Onlangs gingen klokkenluiders Daniel Ellsberg en Edward Snowden publiekelijk met elkaar in gesprek over democratie, transparantie en meer. Ellsberg, die in 1971 de uiterst geheime Pentagon Papers naar buiten bracht, bleek een voorbeeld te zijn geweest voor Snowden. Zonder de Pentagon Papers zou Snowden nooit hebben durven openbaren op welke schaal de NSA miljoenen gewone mensen bespioneerde. Dat betekent dat de gevolgen van Ellsbergs daad van verzet niet beperkt bleven tot een presidentschap en oorlog in de jaren zeventig, maar tientallen jaren later nog steeds hun weerslag vinden.

Niet meteen duidelijk
Ons handelen klinkt vaak ver voorbij het oorspronkelijke doel door; een goede reden om te leven naar je principes, te handelen in de hoop dat je verzet doet ertoe doet, ook al is dat niet meteen duidelijk. Verzet werkt altijd door, ook al zijn de belangrijkste gevolgen vaak het meest indirect. Ik vraag me weleens af, als ik meeloop met een massademonstratie zoals de Vrouwenmars in januari dit jaar, of zoiets ertoe gaat leiden dat een onbekende jongere daar haar doel in het leven zal vinden, twintig jaar later misschien een formidabele vrijheidsstrijdster wordt en de wereld verandert.

Hoop
Ik begon over hoop te spreken in 2003, in de troosteloze jaren na het begin van de oorlog in Irak. Nu  gebruik ik het begrip hoop als kompas dat ons helpt de weg te vinden tussen de valse zekerheden van optimisme en pessimisme, en de zelfgenoegzaamheid en passiviteit die bij beide horen. Optimisten gaan ervan uit dat alles goed zal gaan zonder dat we er iets voor hoeven doen; voor pessimisten heeft het allemaal geen zin. Beide – optimisme én pessimisme – maken dat we thuis blijven en niks doen. Hoop daarentegen betekent voor mij onvoorspelbaarheid, dat we niet weten wat de toekomst brengt, maar dat we wel kunnen proberen haar te schrijven.
Hoop is het geloof dat wat we doen van belang is, het besef dat de toekomst nog moet worden geschreven. Het is een bezielde, scherpzinnige vorm van ruimdenkendheid over wat er kan gebeuren en de rol die wij daarin zouden kunnen spelen. Hoop kijkt vooruit, maar put zijn kracht uit het verleden, uit het kennen van de geschiedenis, inclusief onze overwinningen met al hun complicaties en onvolkomenheden. Het betekent: laat het betere niet de vijand van het goede zijn. Het betekent: niet de nederlaag erkennen omdat de overwinning nog niet verteerd is. Het betekent er niet van uitgaan dat je weet wat er staat te gebeuren als de toekomst ongeschreven is, maar dat wat er gebeurt deels aan ons is. Hoop en angst leven naast elkaar in ons. Zo is de Black Lives Matter-beweging ‘geworteld in verdriet en woede, maar gericht op een visie en een droom.’ Wie hoopt op betere tijden, hoeft de misdaden en het lijden dat nu plaatsvindt niet te ontkennen. Juist vanwege die ellende is zulke hoop zo belangrijk.

Breed verzet
Ik ben ontroerd en blij en verwonderd over de kracht en intensiteit van het verzet tegen de regering-Trump. Ik had niet gerekend op zoiets dappers, zoiets doordringends. Het verzet komt van regionale overheden, ambtenaren en bestuurders – van gouverneurs tot burgemeesters tot medewerkers van federale organisaties, in kleine dorpen in Republikeinse staten – maar ook nieuwe organisaties, zoals de zesduizend afdelingen van de Indivisible-beweging die naar verluidt na de verkiezingen zijn opgericht, en nieuwe, versterkte groepen die opkomen voor de rechten van immigranten, en religieuze groeperingen.
Ik maak me ook zorgen of het verzet zal aanhouden. Nieuwkomers denken vaak dat je pas iets hebt bereikt als de resultaten zichtbaar zijn. Ze denken dat je hebt gefaald als iets niet meteen lukt. Zo’n mentaliteit zorgt ervoor dat velen de strijd opgeven en naar huis gaan, precies wanneer het momentum groeit en overwinningen binnen bereik liggen. Een gevaarlijke fout, en één die ik keer op keer gemaakt zie worden. Wat hieronder volgt is een pleidooi voor de complexe praktijk van verandering. Want verandering laat zich niet vangen in de simpele causale optelsom van oorzaak en gevolg.

Housing Works
In Manhattan zit een boekhandel die ik geweldig vind, de Housing Works-boekwinkel, met een uitstekende verzameling tweedehands boeken. De naam is een spin-off van Act Up, de Aids Coalition to Unleash Power, opgericht tijdens het hoogtepunt van de aidscrisis, met als doel patiënten sneller toegang te geven tot experimentele medicijnen. Deze groep woedende en woeste activisten – velen van hen doodziek of stervend – veranderde het denken over aids. Ze streden voor versnelling van medicijnproeven, leerden hoe samen om te gaan met de vele symptomen en complicaties van aids, maakten zich hard voor beleid, voorlichting, programma’s, financiering. Ze leerden mensen met aids en hun medestanders in andere landen hoe ze moesten vechten tegen farmaceutische bedrijven om betaalbare toegang te krijgen tot wat ze nodig hadden – en die gevechten te winnen. Omdat er in New York destijds minder dan 350 huizen beschikbaar waren voor naar schatting 13.000 daklozen met hiv/aids, richtten vier leden van de wooncommissie van Act Up in 1990 Housing Works op.’ Nu, 27 jaar later, zorgt Housing Works in stilte nog altijd voor mensen die besmet zijn met hiv, waaronder huisvesting. 

Occupy
Aanvankelijk werd Occupy Wall Street belachelijk gemaakt en omschreven als chaotisch en vruchteloos, en vervolgens, toen de beweging zich landelijk en verder verspreidde, als falend of al mislukt, door deskundigen die nogal simpele criteria van succes hadden. De oorspronkelijke bezetting in Lower Manhattan werd in november 2011 opgebroken, maar veel kampementen die zich door Occupy Wall Street hadden laten inspireren, bleven veel langer staan. Occupy gaf het startschot voor een beweging tegen studieschulden en opportunistische en op winst gerichte universiteiten; het zette de schijnwerper op de pijn en wreedheid van de financiële crash en het Amerikaanse systeem van schuldslavernij. De beweging kaartte economische ongelijkheid op een nieuwe manier aan. Elke Occupy was op zijn eigen manier met lokale overheden en zijn eigen projecten bezig; nog altijd maken bloeiende aftakkingen van de beweging het verschil. Occupy blijft bestaan, maar geen van alle groepen lijkt nog op Occupy Wall Street, een groep mensen die een plein in Manhattan bezet hield.

Standing Rock
Evenzeer denk ik dat het een vergissing is om teleurgesteld te zijn dat het verzet van stammen en activisten bij Standing Rock (North Dakota) de pijpleiding niet heeft weten tegen te houden. Alleen al het gedwongen uitstel van de pijplijn heeft de investeerders een fortuin gekost. Veel investeerders  hebben zich teruggetrokken en tot dusver onzichtbare bedrijven en de milieuschade die ze veroorzaken, zijn onder een vergrootglas komen te liggen en mede daardoor wordt het aanleggen van pijpleidingen als een riskante en mogelijk minder winstgevende business beschouwd. Op zijn hoogtepunt was het vrijwel zeker de grootste politieke samenscholing van inheemse Amerikanen ooit. Naar verluidt was het de eerste keer dat alle zeven subgroepen van de Lakota samenkwamen sinds ze in 1876 commandant George Custer versloegen in de veldslag bij Little Big Horn. Het maakte de vaak onzichtbare stam zichtbaar voor de hele wereld.
Wat zich bij Standing Rock ontvouwde leek niet zozeer een pijplijn tegen te houden, als wel een radicaal nieuw hoofdstuk toe te voegen aan een geschiedenis van meer dan vijfhonderd jaar koloniale wreedheid, eeuwen van verlies, ontmenselijking en onteigening. Duizenden oorlogsveteranen sloten zich bij de beweging aan om het kampement te verdedigen en de pijpleiding tegen te houden. Tijdens een gedenkwaardige ceremonie knielden veel van de voormalige militairen om zich te verontschuldigen en vergiffenis te vragen voor de uitgebreide rol die het Amerikaanse leger speelde bij de onderdrukking van de inheemse Amerikanen. Standing Rock vormt een bevestiging van solidariteit en onderlinge verbondenheid voor native Americans die vaak hun geschiedenis tot in de kleinste details kennen, een versterking van de diepe banden tussen de klimaatbeweging en inheemse volkeren die een grote rol hebben gespeeld in het tegenhouden van pijpleidingen in en vanuit Canada. Het verzet bij Standing Rock heeft jonge mensen geïnspireerd die minstens een halve eeuw aan goede werken voor zich hebben. Standing Rock vormt een baken waarvan de betekenis verder reikt dan alleen die tijd en die plaats.

Rimpeleffect
Veel groepen, bewegingen en opstanden hebben spin-offs en dochters, ze veroorzaken domino-effecten, kettingreacties, creëren nieuwe modellen en voorbeelden en sjablonen en gereedschappen, voortkomend uit experimenten; elke nieuwe ronde van activisme is een experiment waarvan de resultaten bruikbaar zijn voor andere situaties. Als we hoopvol willen zijn, moeten we niet alleen de onzekerheid omarmen, maar ook accepteren dat resultaten niet te meten zijn, dat die zich nog steeds ontvouwen, dat die mogelijk zo indirect zijn als arme mensen op een ander continent die toegang krijgen tot medicijnen, omdat activisten in de VS zich roeren en weigeren de status quo te accepteren. Beschouw hoop als een vaandel geweven van ragfijn draad, van het besef dat alle dingen met elkaar verbonden zijn, van het blijvende effect van de beste daden, niet alleen van de slechtste. Beschouw het als een ondeelbare wereld waarin alles ertoe doet.

Geweldloos verzet
Wat waren de strategieën en organisatieprincipes die deze bewegingen wisten te versterken? Met name twee principes: geweldloos verzet, en een op consensus gericht beslissingsproces. Het eerste heeft een geschiedenis die de hele wereld omspant, het tweede gaat terug tot de vroege geschiedenis van Europese dissidenten in Noord-Amerika. Ideeën zijn besmettelijk, emoties zijn besmettelijk, moed is besmettelijk. Zodra we deze kwaliteiten – of hun tegenpolen- belichamen, brengen we ze over op anderen. De Britse sufragettes, die in 1918 beperkt kiesrecht kregen en in 1928 het volledige kiesrecht, inspireerden een Indiase man die twintig jaar later de beweging leidde die het Aziatische subcontinent van de Britse overheersing bevrijdde. Op zijn beurt inspireerde Gandhi een zwarte man in het zuiden van Amerika. De technieken die door de burgerrechtenbeweging verder werden ontwikkeld, werden overal ter wereld opgepikt, in de strijd tegen apartheid aan de ene kant van het Afrikaanse continent en tijdens de Arabische Lente aan de andere kant. De vrouwen die streden voor het recht van Britse vrouwen om te mogen stemmen, slaagden erin zichzelf te bevrijden. Maar ze gaven ook tactieken door en bezieling, de geest van verzet. We worden gedragen door de helden en heldinnen die voor ons kwamen en die de deuren van kansen en verbeelding voor ons openden.

Wat je hebt gedaan kan voor de generaties na jou meer betekenen dan je je nu kunt voorstellen. Je plant een zaadje en er groeit een boom uit: zullen er vruchten komen, schaduw, een habitat voor vogels, meer zaden, een bos, hout om een wieg te bouwen, of een huis? Je weet het niet. Een boom kan veel langer leven dan jij. Net als een idee. En soms kunnen de veranderingen die voortkomen uit dat nieuwe idee over wat goed en juist is, de wereld opnieuw vormgeven. Je doet wat je kunt doen, je doet je best, maar wat het effect is van wat je doet, is niet aan jou.

Met consensus beslissen
De Quakers, een religieuze beweging die in de zeventiende eeuw uit Engeland vluchtte naar het pas ontdekte Amerika hanteerden op consensus gerichte beslissingsprocessen. Elke stem moest worden gehoord waarbij er geen onderscheid was tussen leiders en volgers. De Quakers zijn radicale dissidenten die zich verzetten tegen oorlog, hiërarchie en nog veel meer. Wat wij democratie noemen is vaak slechts het recht van de meerderheid. En dat laat de minderheid in de kou staan, zelfs als die 49,9 procent van het volk is, of nog meer, als je uit drie partijen kan kiezen. Bij consensus wordt niemand buitengesloten. Dit op consensus gerichte beslissingsproces is verder verfijnd en aangescherpt door elke beweging in de afgelopen decennia – van de vrouwenbeweging tot de anti-kernenergiedemonstraties in de jaren tachtig en negentig, tot het stilleggen van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) eind 1999, een overwinning op het neoliberalisme die het lot van de wereld veranderde, tot Occupy Wall Street in 2011 en daarna.

Dat wat je weet tegen te houden
Als je maatschappelijk actief bent, als je demonstreert, volksvertegenwoordigers aanspreekt en geld geeft aan mensenrechtencampagnes, zul je zien hoe machthebbers goede sier maken met de veranderingen waaraan jij met je activisme hebt bijgedragen. Je zult hoe dan ook moeten geloven in je eigen kracht en invloed. Je moet blijven bedenken dat veel van onze grootste overwinningen de dingen zijn die niet gebeuren: wat niet wordt gebouwd of gesloopt, gedereguleerd of gelegitimeerd, tot wet wordt gemaakt of algemeen wordt geaccepteerd. Dingen verdwijnen dankzij onze inspanningen en we vergeten dat ze er ooit waren. Daardoor vergeten we soms dat we er ooit ons best voor hebben gedaan. En dat we hebben gewonnen. De media vertellen graag simpele, concrete verhaaltjes, waarin de uitspraak van een rechtbank of het aannemen van een wet een afspiegeling lijkt van de welwillendheid of de inzichten van de mensen erachter. Maar de media onderzoeken zelden hoe dat perspectief tot stand is gekomen, via de naamlozen en de onbekenden, via de mensen die met hun daden een nieuwe wereld of nieuw wereldbeeld opbouwden, zoals ontelbare koralen samen een rif vormen.

Verzet leeft in verhalen
De enige macht die in staat is de regering-Trump tegen te houden wordt gevormd door ons, actieve burgers. We zijn in de meerderheid, als we ons maar weer realiseren hoe machtig we zijn, en als we samen weten te komen. En zelfs als we ons dat weer realiseren, zelfs als we zo veel druk uitoefenen als we kunnen, zelfs als de regering meteen in elkaar stort of de president opstapt of wordt afgezet of wegzakt in een moeras van corruptie, zelfs dan is ons werk nog maar net begonnen.
Dat werk begint met verzet tegen de regering-Trump, maar houdt niet op voordat we een diepgaande systeemverandering hebben bewerkstelligd en onszelf daar opnieuw voor hard maken – en dan niet alleen via een revolutie, want revoluties zijn niet blijvend – aan een samenleving vol betrokken burgers, gebaseerd op de waarden gelijkheid, democratie, inclusiviteit, volledige inspraak, uit velen een, mét mededogen. Dit soort werk is altijd, op de eerste en de laatste plaats, het vertellen van verhalen, of, zoals sommige van mijn vrienden het noemen, ‘de strijd van het verhaal.’ Bouwen, herinneren, hervertellen, het vieren van onze eigen verhalen – het is deel van ons werk.

Niet opgeven omdat je geen resultaat ziet
Verzet heeft alleen zin als het wordt onderhouden. Om door te zetten, moeten mensen willen geloven dat hun talloze kleine daden er bij elkaar opgeteld toe doen. Dat hun daden ertoe doen, ook als de resultaten niet meteen duidelijk of zichtbaar zijn. Ze moeten onthouden dat ook als je er niet in slaagt je directe doel te bereiken – het blokkeren van een benoeming of een pijplijn, of een wet er doorheen krijgen – je wel het kader zo kunt hebben veranderd, dat grotere veranderingen onvermijdelijk zijn. Je kunt het verhaal aanpassen, of de regels, je kunt gereedschappen geven aan toekomstige activisten, ze aanmoedigen, je kunt de mensen om je heen helpen door te zetten.
Geloven dat dit ertoe doet – goed, we kunnen de toekomst niet kennen. We hebben het verleden. Dat geeft ons patronen, modellen, parallellen, principes en hulpbronnen, en verhalen over heldenmoed, grootsheid, doorzettingsvermogen en over de diepe vreugde die je kunt putten uit betekenisvol handelen. Met dat allemaal op zak kunnen we kansen grijpen en kunnen we beginnen onze hoop tot werkelijkheid te maken.

Deze tekst verscheen eerder in Hier vind je het origineel. The Guardian en werd uit het Engels vertaald door Hans Pieter van Stein Callenfels.